На працягу сваёй гісторыі Ветка (увогуле, тутэйшая мясцовасць) паўстае ў вобразе міфічнай птушкі — Фенікса. Фенікс праз кожныя сто гадоў памірае, ды з яйка, пакінутага ім у попеле, нараджаецца зноў і зноў.
Многія даўнія падзеі захоўваюцца ў людской памяці, добрыя і жахлівыя. Пры гэтым часта забываюцца імёны лю-дзей, знікаюць назвы асобных мясцін, мястэчак, гарадоў, вёсак. Знікаюць нават яны самі. Аднак на працягу стагоддзяў з пакалення ў пакаленне перадаюцца веды пра навакольны свет, асвоены, спазнаны і па-свойму растлумачаны людзьмі. Як правіла, найбольш запамінаюцца і пераказваюцца аповеды аб незвычайных, фантастычных падзеях. Магчыма, фантастычныя яны для нас, сучаснікаў, а не для тых людзей, якія жылі ў канцы ХIХ ст., на пачатку і ў сярэдзіне ХХ ст.
Цяпер такое не здараецца, таму што, як сцвярджаюць апавядальнікі, “даўней Бог па зямлі хадзіў, а цяпер адрокся ад нас”, “зямля стала заклятая”, ці, можа, таму, што, на маю думку, многія сучаснікі не надта клапоцяцца аб чысціні навакольнага асяроддзя, чысціні ўласнай душы.
У наш час робяцца навуковыя адкрыцці, якія пацвярджаюць існаванне неверагодных з’яў. І, хто ведае, магчыма, шматлікія на Веткаўшчыне аповеды, напрыклад, аб “дабраходжых” (інакш — “багатырах”, “невідзімцах”, “дабрахотах”, “земляных багах”, “дамаходах”, “затоеных”) — людзях з “паралельнага” свету, што жывуць побач, і не толькі аб іх, — гэта спосаб, механізм традыцыйнай народнай культуры папярэдзіць і ўратаваць шматмерны Сусвет ад дэградацыі, разбурэння.
Дабраходжыя могуць зрабіць дабро ці зло для чалавека, калі ён сустрэнецца з імі. Гэта залежыць ад таго, як ён да іх паста-віцца. Увогуле, пра такія сустрэчы нельга было расказваць нікому, нават блізкім. Калі ж такое здаралася, чалавек мог захварэць і нават памерці. Дабраходжыя з’яўляліся ў выглядзе звычайнай птушкі, моцнага ветру ў полі, вогненнага змея, які ляціць па небе, вужа, які выпаўзае з норкі. Маглі з’явіцца ў абліччы незнаёмых жанчын у белым або надта прыгожым адзенні, у абліччы мужчын у чорным (“ваенным”) адзенні, абавязкова з бліскучымі гузікамі. Яны маглі прыняць аблічча старцаў, продкаў.
Аповеды аб таямнічых “невідзімцах”, “багатырах” існавалі і даўней, захаваліся ў вуснай народнай творчасці.
Чалавеку, які прыйшоўся да душы і не парушыў правілы свое-асаблівай этыкі ў абыходжанні з дабраходжымі, яны дораць незвычайныя здольнасці, фізічную сілу, а таксама — чарадзейныя рэчы. Пра гэта расказваецца ў беларускіх народных казках “Іванка Прастачок”, “Бязногі багатыр”, “Ілля Мурамец”, “Пра Іллюшку” (старыя дзяды ставяць на ногі хлопца, які да 30 гадоў не ўмеў хадзіць, надзяляюць яго магутнай сілай). Паводле казкі “З рога — усяго многа”, вецер, які рассыпаў дзедаву муку, дорыць яму акрайчык хлеба, які ніколі не з’ядаецца, залатога баранчыка, які сыпле золата-серабро, і, нарэшце, рог, які дапамагае вярнуць дзеду гэтыя ўкрадзеныя ад яго рэчы. Успомнім добра вядомую беларускую казку “Ох і залатая табакерка”. Паводле яе, дзядок, што з’явіўся з-пад пня, дорыць сіраціне Янку чарадзейны прадмет — залатую табакерку.
У многіх вёсках Веткаўскага раёна можна пачуць аповеды пра сустрэчу жанчыны, якая збірае ягады ў лесе, з “дабраходжай”. Жанчына спавіла ў сваё адзенне голае дзіця — дзіця “дабраходжай”. У падзяку за гэта яна атрымала чарадзейнае палатно. Прапануем увазе чытачоў аповеды, расказаныя Аксінняй Лаўрэнаўнай Фяськовай з вёскі Стаўбун, Варварай Іванаўнай Шэхавай з вёскі Вераб’ёўка аб іншых незвычайных падзеях, якія адбываліся ў нашай мясцовасці, а таксама — легенду аб паходжанні “невідзімых” людзей, пачутую ад Вольгі Кірылаўны Лукомскай з вёскі Бабічы Чачэрскага раёна.
Адкуль яны з’явіліся
“У бацькі было дванаццаць сынавей. Бог сказаў: “Прывядзі мне іх на паказаніе. Бацька той адказаў: “Ну, прывяду”. Шэсць прывёў, а шэсць — не. Бог пытае: “Усіх прывёў?” — “Не!” Тых, што прывёў, Бог наградзіў, імя даў: тыя, што ў Глухаўцы жывуць, завуцца кацапы, што ў Покаці — стараверы. А тых, што не прыйшлі, затаіў. Іх палавіна — столькі, колькі і нас: дамаходы, лесавікі, русалкі — гэта ўсё затоеныя.
Як спалюбе цібе — як хазяін к жонцы ходзя. Хадзілі мы гуляць к Андрэю. Сядзім, пазасыналі. Адчыняюцца дзверы, йдзець хтось у шынялі, пугаўкі блішчаць. “Во, нейкі чалавек…” Так прапаў.
Як пяройдзіш рэчку Пагарычку, дзе мельніца, — цэлая дзірэўня іх ёсць. Старыя людзі так гавораць. Там нільзя ні плявацца, ні мацерныя словы гаварыць — рот скрывя”.
Палатно, якое ніколі
не заканчвалася
“Радзіла дабраходжая дзіцёначка. І радзіла ў лесі. А мамка мая лічна хадзіла па грыбы. Не па грыбы, а ў ягады хадзілі. Ну, адна жэншчына падашла — дзіцёначык… А дабрахожая схавалась за куст, паглідая: што ж ты дзіцёначку… ці прыкрыіш, ці ні прыкрыіш. Яна пастаяла, паглядзела, паінцірасавалась і пашла. Так яна выходзя, тая дабраходжая, і гавора: “Вот так, як мой дзіцёнак ляжыць голы, будзіш ты ўсю жызнь голая. Бедная будзіш”. І точна — бедная была. А прышла мамка, палядзела, што дзіцёначык… ета дабраходжая, ета — па-божжаму ўсё… ляжыць голінькі. Матка фартушок развязала, укруціла етага дзіцёнка, перахрысціла, сама Богу памалілася і паклала. Так яна выходзя, дабраходжая: “Маладзічка, падаждзі!” Яна падашла: “Ну, чым табе…” — “Жалка мне дзіцёначка етага… я яго ўкруціла ў фартучок”. Дабраходжая атрывая тры лісты, дубовых ці кляновых, я ні помню, тры лісты, гавора… І так скруціла іх, скруціла ў трубачку і матцы дала. Дала, а палучылась трубка палатна, ета калішняя палатно. Яна і гавора: “Вот ета палатно, трубка… Ты шый, толькі да края ні раскатывай”. І дзіцям, і сабе хваціла — усё шылі з таго палатна. А раз думая: “Дай-ка я развярну да пагляджу!” Развярнула — тры лісты. Палатно кончылась”.
Сустрэча на дарозе
“Эта мая матка, пакойная матка, была дзяўчонкай. Яны жылі ў Бутрамееўцы.
Такая пагода вясной… У мае маткі бабушка была… сонца выпрыгнула, прайшоў дождж, прыпарка… Яна: “Мая ўнучка, пашлі мы сходзім у лес, можа, грыбоў набіром”. Пашлі ў лес. А якія грыбы? Вясной ішчо не было грыбоў. Пашлі… Там якую сыраежку, маслёнку якую найдуць. Бабушка ў адном краю, а яна — у другом. І патом яна… Чэрэбаўша называлася, эта Бутрамееўка. Тутака дарога такая длінная. І матка дашла да дарогі да етыя. Баба гдзе-та ходзя. Гукаюцца. А матка мая дашла да дарогі да етыя, і дарогу яна не перайшла. Паглядзіць: як ідзець дзве барышні!.. Пад ручку. Шалі такія — да зямлі. Нарадныя такія!.. У адные вузялочык адзін звязаны ў руцэ… Яна так — стаіць рот разявіўшы, дзяўчонка ішчэ. Ні пірайшла дарогі. Стала і стаіць, дажыдая, пакуль етыя прайдуць барышні. Ну, етыя барышні, а ета дабраходжыя ішлі, дабраходжы — земляны бог, дабраходжыя ішлі. Ну, яна ж дзіцёнак, ні панімая — красівыя ідуць. І правяла яна іх, яны пашлі ўжэ во… Шчэ што — паглядзелі: адна — у карзінку. І другая гаворя: “А баравічкоў нету?” А мамка гаворя: “Да нету! Якія тут… німа баравікоў”. А яны так: “А на той палянцы вы былі?” А матка была на той палянцы ўжэ. “Была я на той палянцы”. — “А там німа баравікоў?” — “Да нет, — гавора. — Счас німа баравікоў”. Мая матка: “Глянь! Я была там, ніякіх баравікоў німа”. Яна ўніманія ні абраціла. Яна ўніманія абраціла, што яны красівыя, нарадныя. І яны пад ручку ціхінька як ішлі, так і пашлі. І тры разы варочаюцца: “Дзевачка, ні забудзся, зайдзі на палянку, на тую палянку зайдзі!” Ну, ладна, яна ўжэ правяла… думая: “Дай-ка я пайду, і праўда, пагляджу на тую палянку. Прышла на тую палянку, а на той палянцы — баравікі — чорна, хоць касу кладзі — касі: столькі баравікоў! Яна — адну карзіну… А баба дзе-та ходзя… Яна нарэзала адну карзіну, высыпала пад куст, другую кучу такую нарэзала. І тады ўжэ бабу гукая. Баба прышла. А баба — старая, яна ўжэ дагадалась: “А, унучычка, а хто кала цябе быў?” — гавора. — “Ой, баба! Як ішлі дзве барышні! Да красівучыя такія! І пашлі. І міне паслалі сюды. Я ж была на этай палянцы — ні было. А міне паслалі: “Ідзі — баравікі…” І вы знаіця: дзяўчонка, і замуж вышла, усё ўрэмя ездзілі на тую палянку баравікі браць. На кані дажэ ездзілі. …У іх у адной у платочку ўвязана, і ў другой. Дак яна гавора: “Унучачка… ты ж бы на каленкі ўпала і сказала: “Ну, пажалуйця мне, што Бог дасць”. Ані б цібе наградзілі на тваю жызню, і дзіцей тваіх наградзілі б. Далі б табе”. Ну, дзіцёнак жа ні зная етага. А баба — старая, ужо знала ўсё ета — багоў етых земляных”.
На адкрытым небе
“Дачка была ў адных людзей. А адзін вот багатыр любіў дачку… Ну, а бацька й матка ж ні зналі, што ён багатыр. Ну, ён знаўся ўжо з іхняй дачкой. Ён як сядзіць і гавора, дак ужо настаяшчы чалавек. І мужчына такі, як і ўсі. Ну, а калі, штоб жа ніхто не бачыў, дак ён жа ж дзелаецца невідзімым. Ну, яны пажаніліся з етай дачкой. І ўжо стала ў іх двое дзетак. Яны жылі скрыта, ніхто не знаў, дзе яны жывуць, і як яны жывуць. І вот дзеткі пытаюць у маткі: “Ці ёсць у нас баба? Ці ёсць у нас дзед?” Матка ж зная, і бацька знае, што ёсць бацька і матка. Ну, а іх жа пускаць не хочуць. А патом ужо пусціла матка, дак казала: “Нічога не гаварыце, не расказайце”. Так хлопчык нічога не расказываў. А дзевачка — ужо ж дзед і баба пытаюць — яна й расказае: “Наш бацька… у нас папка такі: як ідзець куды, так у шчэлачку вылазя… такая норка”. Бацька пагаварыў з маткай, прысцераглі там ужо, каго яны ўзялі, і ўбілі етага багатыра. Як убілі багатыра, асталіся стаяць на адкрытым небі — матка і дзеці. Некуды дзецца ім ужо. І вот матка гавора на сына: “Ты, сын, ляці салавейкам. А ты, сукіна дачка, прыгай жабай, штоб цібе ўсе білі, плявалі ўсяк”. Дачку пракляла, што дачка разарыла сям’ю. А сама паляцела зязюляй. Іе дачка во жабай прыгае, а сын пяе… салавейка… пяе птушачка салавей. Ну, і вот цяперака яна ні дзелае ні гнязда, нічога. А толькі пару яец знясе і ў чужое гняздо пакладзе… А яна ўсё… як да Пятра, яна ўсё крычыць. Як паслухаеш, дак яна кукуе: “ку-ку”, “ку-ку”. А як прыслухаешся добра, так яна кажа: “Мой муж, шаптурь, вылазь… адтуль…” Вот такіе печальные іе звукі… А послі Пятра іе голаса німа нідзе. Вот такая кукушка”.
Падрыхтавала Ларыса РАМАНАВА.
